Перейти до вмісту
на головну
каталог

Rola i miejsce о. Klemensa we współczesnym Zakonie Studytów

ієромонах Теодор (Мартинюк)
o. Teodor (Taras Martynyuk)
доповідь, Lublin, 12.12.2014

1. Wstęp
2. Typikon generalny monasterów Reguły Studyckiej (1937)
2.1. Udział bł. męcz. Klemensa w kształtowaniu Typikonu Uniowskiego (1920)
2.2. Praca higumena Klemensa nad Typikonem generalnym (1937)
3. Nasze Zwyczaje
4. Listy o. Klemensa do mnichów
5. Artykuły, konferencje i wystąpienia
6. Monastyczne rozporządzenia i dokumenty
7. Zakończenie

1. Wstęp

Każdy człowiek zostawia po sobie jakiś ślad po śmierci. Przede wszystkim pozostaje pamięć o dobrych uczynkach i osiągnięciach życiowych, i jeśli one są znaczące – taka osoba staje się wzorem do naśladowania. Ktoś zostawia dzieła pisane, jakie mogą czytać setki i tysiące. Jego słowa mogą wpłynąć na czyjeś decyzje czy pomóc w rozwiązaniu skomplikowanch sytuacji życiowych. Po kimś zostają dzieła materialne: konstrukcje, budynki, a być może i wynalazki. Co zostawił następnym pokoleniom arystokrata, zakonnik i męczennik w jednej osobie? Co nam zostawił błogosławiony męczennik Klemens (dalej – bł. męcz. Klemens)? Organizatorzy konferencji postawili przede mną zadanie wyświetlenia tej części ogromnej spuścizny archimandryty Klemensa, jaką zostawił on dla mnichów Reguły Studyckiej, obecnego rozumienia tej spuścizny i możliwości jej realizacji w teraźnieszości[1].

Będąc bezpośrednim pomocnikiem Metropolity Andrzeja w odnowieniu życia monastycznego według Reguły Studyckiej, bł. męcz. Klemens wyznaczył główne kierunki jego rozwoju na przyszłość. Przewidująco opisał, w jaki sposób najlepiej będzie odbudowywać życie monastyczne po zakończeniu okresu prześladowania Kościoła. Ojciec Klemens jest dzisiaj obecny w studyckim monastycyzmie przede wszystkim w dziełach, które po sobie pozostawił. Dzieła materialne to odnowiona Ławra Uniowska i jej filialne monastery, ale szczególnie ważne jest jego słowo pisane: listy do mnichów, artykuły, przemówienia, konferencje i tym podobne[2]. Najważniejsze jego prace stanowią dokumenty normatywne – Typikon generalny monasterów Reguły Studyckiej [Загальний Типікон монастирів Студійського Уставу][3], który bł. męcz. Klemens opracował razem z Metropolitą Andrzejem, oraz Nasze Zwyczaje [Наші Звичаї]. Stąd temat odczytu będziemy rozwijać, analizując przede wszystkim pisemną spuściznę studyckiego Archimandryty.

2. Typikon generalny monasterów Reguły Studyckiej (1937)

Opracowywanie przez braci Szeptyckich reguł życia monastycznego dla monasterów studyckich trwało dość długi okres czasu i odbywało się stopniowo w kilka etapów[4] . Rozpoczął je Metropolita Andrzej jeszcze w 1905 r., a ukończył bł. Klemens w 1937 r. Znaczną pomocą w tych pracach służyło bł. Klemensu jego doświadczenie prawnicze, zdobyte jeszcze przed wstąpieniem do monasteru, jak również jego szczególna zdolność – umiejętność poszukiwania i badania odpowiednich źródeł. Tak więc kształtowanie bazy prawodawczej monastycyzmu studyckiego jest w dużej mierze zasługą rzetelnej pracy naszego Błogosławionego.

2.1. Udział bł. męcz. Klemensa w kształtowaniu Typikonu Uniowskiego (1920)

W celu stworzenia podstaw dla rozwoju prawdziwego cenobitycznego życia monastycznego Studytów już w 1905 roku Metropolita Andrzej napisał Typikon dla pierwszej Ławry św. Antoniego Pieczerskiego, która znajdowała się w Sknyłowie koło Lwowa (obecnie część Lwowa)[5]. Ustawodawstwo studyckie cechuje pewien rozwój. Bracia Szeptyccy przez pewien okres pogłębiali swoje idee i poglądy co do rozwoju studyckich monasterów i ich posługi Kościołowi. Metropolita i o. Klemens próbowali ukształtować status kanoniczny monasterów, zgodnie z wymogami prawa kanonicznego. Stąd też niedługo, w 1920 roku, pojawił się nowy dokument – Statuty (Konstytucje), znane jako Typikon Uniowski[6]. Dwóch braci Szeptyckich można uważać za autorów tego dzieła. 8 listopada 1920 roku Rada generalna Ławry Uniowskiej p.w. Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy zaaprobowała Typikon Uniowski w obecności Metropolity Andrzeja, który natychmiast go zatwierdził. Zobowiązywał on nie tylko mnichów Ławry Uniowskiej, ale i wszystkie inne monastery i domy misyjne, które zostały założone przez Ławrę do 1937 roku. Oryginał tego Typikonu w języku łacińskim zachował się w archiwum Kongregacji do spraw Kościołów Wschodnich w Watykanie[7].

Przede wszystkim nasuwa się pytanie co do potrzeby opracowania nowego Typikonu, jeśli minęło tylko 15 lat od przygotowania Typikonu Skniłowskiego. Wśród przyczyn, które doprowadziły do powstania nowego dokumentu warto wyliczyć następujące. W 1919 roku Metropolita Andrzej przekazał monaster w Uniowie dla ocalałych z zawieruchy I Wojny Światowej mnichów Reguły Studyckiej[8]. W Uniowie powstała nowa wspólnota, szybko rozwijało się życie monastyczne, rosła liczba mnichów. Przełożonym monasteru został ojciec Klemens, który od lat 1911-1912, czyli od momentu wyboru drogi mniszej, dokładnie badał strukturę i życie konstantynopolskiego monasteru św. Jana Chrzciciela znanego jako monaster konsula Studiosa z VIII-IX wieku (słynny monaster bizantyjski, na czele którego stał św. Teodor Studyta (759-826)). W ten sposób zmiana warunków życia mnichów, przeprowadzone badania nad monastycyzmem byzantyjskim i nowe perspektywy pracy dla jedności Kościoła zachęciły Metropolitę Andrzeja i o. Klemensa do przygotowania nowego Typikonu.

O jednym z powodów opracowania nowego Typikonu mówi sam Metropolita Andrzej w liście do kardynałów – członków Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego (obecnie – Kongregacja do spraw Kościołów Wschodnich – przypis autora) z dnia 6 lutego 1921 roku[9]. Informuje on, że w metropolii Galickiej pewne osoby kwestionowały słuszność istnienia odrodzonych monasterów Reguły Studyckiej, argumentując swoje przekonanie faktem, że nie spełniają one wymogów nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 (dalej – CIC’1917), szczególnie odnośnie pojęcia zakonu (kan. 488).Chociaż ten Kodeks nie zobowiązuje greko-katolików w Galicji niektórzy twierdzili, że wszystkie monastery, które nie odpowiadają zawartej w nim koncepcji będą po prostu ignorowane. Aby uniknąć nieporozumień i kontynuować sprawę odrodzenia wschodniego monastycyzmu Metropolita i o. Klemens wybrali następującą drogę. Pomimo faktu, że CIC’1917 nie miał żadnego stosunku do wschodnich katolików i zobowiązywał jedynie wiernych Kościoła łacińskiego postanowiono wykorzystać te kanony, które dotyczyły zakonników i włączyć je do ustawodawstwa studyckiego, by nie wynikały żadne wątpliwości co do legalności monasterów studyckich. Celem Metropolity było udowodnić, że wschodni monaster w Kościele Katolickim posiada taki sam status kanoniczny jak zakon.

Aby rozwiać wszelkie wątpliwości odnośnie Studytów, w 1921 roku postanowiono podać Typikon Uniowski do Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego na zatwierdzenie[10]. Analiza Typikonu w Watykanie posuwała się dosyć wolno[11]. Jednak dędąc tam w maju 1923 roku, Metropolita Andrzej otrzymał dekret pochwalny, który można potraktować jak oficjalne uznanie przez Stolicę Apostolską dla przedsięwzięcia, jakie rozpoczął on na końcu XIX wieku, mianowicie, odrodzenie monastycyzmu bizantyjsko-słowiańskiego[12].

Kongregacja zainteresowała się inicjatywą Metropolity galickiego udzielając mu zgodę na kontynuowanie tego, jak to nazwano w liście, “świętego dzieła”. Ponadto Kongregacja podtrzymała przekonanie Szeptyckiego odnośnie ustroju odrodzonych monasterów. Powinny one mieć wyłącznie wschodni charakter, bez wprowadzenia żadnych norm z dyscypliny łacińskiej: “W związku z tym , Ś[więta] Kongreg[acja] w pełni podtrzymuje tę myśl Waszej Wielebności, aby odnowionej instytucji nadać we wszystkim wschodni charakter, unikając wprowadzenia do niej norm zaczerpniętych z podobnych instytucji łacińskich, czy dotyczą one zachowania ślubów, czy dyscypliny wewnętrznej i organizacji życia wspólnotowego, czy zależności różnego rodzaju Ławr od biskupa”[13]. W odniesieniu do życia liturgicznego Stolica Apostolska zobowiązała mnichów studyckich do całościowego praktykowania obrządku bizantyjskiego, zwalniając ich od norm wprowadzonych przez Synod Zamojski w 1720 roku.

Ten list ostatecznie rozwiał wszelkie wątpliwości co do działalności Metropolity i o. Klemensa w sprawie odrodzenia monastycyzmu wschodniego i w pełni podtrzymał linię, jaką wybrał studycki prawodawca. Automatycznie zniknęła też potrzeba udowodniania przy pomocy CIC’1917 legalności Studytów, ponieważ błogosławiła ich bezpośrednio Stolica Apostolska. Tak więc, ta sama Kongregacja do spraw Kościoła Wschodniego zobowiązała Metropolitę do kontynuowania prac nad Typikonem, ale wyłącznie na podstawie wschodnich źródeł bez odniesień do prawa łacińskiego[14]. W liście kardynał Giovanni Tacci powiadamia również, że papież Pius XI zaakceptował prośbę Metropolity o udzielenie pomocy przez benedyktynów w odrodzeniu monastycyzmu studyckiego. Studyccy odnowiciele, szczególnie bł. męcz. Klemens, spodziewali się pomocy benedyktynów w formacji mnichów, planowane projekty nie zostały jednak zrealizowane[15].

Można więc było uznać, że pierwszy etap zatwierdzenia Typikonu przez Stolicę Apostolską zakończył się sukcesem. Sam papież Pius XI zapoznał się z planami Metropolity i pobłogosławił go do dalszej pracy. Dla mnichów z Uniowskiej Ławry tę radosną nowinę z Rzymu powiadamia Metropolita Andrzej w swoim liscie z 4 listopada 1924 roku, dodajac ukraińskie tłumaczenie decyzji Kongregacji[16]. Również dla ojca Klemensa ten list był znakiem błogosławieństwa dla jego dalszej pracy w odnowie monasteru w Uniowie i zakładania nowych placówek. Pomimo tego, że sprawa była jasna i pozycja Watykanu została wyraźnie określona, niektórzy poddawali w wątpliwość autentyczność listu kardynała Tacci[17]. Można więc sobie tylko wyobrazić ile trudu i niepokoju kosztowało dzieło odrodzenia wschodniego monastycyzmu dla obu braci Szeptyckich.

Analizując źródła Typikonu Uniowskiego, można stwierdzić, że jego bazę stanowi Typikon Sknyłowski, o źródłach jakiego już wyżej wspomniano. Inne źródło, jakie cytuje prawodawca, to jak już wcześniej było mówione, CIC’1917. W sprawach dotyczących dyscypliny i kultury monastycznej można zauważyć pewne elementy tradycji benedyktyńskiej, jakie błogosławiony Klemens przejął podczas pobytu w klasztorze w Beuron (Niemcy).

Typikon Uniowski z 1920 roku, należycie oceniony przez Stolicę Apostolską, stanowi owoc długoletniej pracy. Zapoczątkował on nowy etap w odrodzeniu monastycyzmu studyckiego[18].

2.2. Praca higumena Klemensa nad Typikonem generalnym (1937)

Opracowanie nowego Typikonu pochłonęło dużo czasu i trwało aż do końca lat 30-tych. Cały ciężar pracy spadł na o. Klemensa. Pracował on nad Typikonem generalnym korzystając z bezpośrednej pomocy i konsultacji Metropolity Andrzeja. Oczywiście, studycki higumen pracował nad nim w Uniowie, ale niekiedy również jeździł do Przyłbic, zwłaszcza kiedy rodzinę odwiedzał Metropolita i była okazja, dla wspólnej pracy nad tekstem Typikonu. Pierwotny plan tego Typikonu jeszcze w 1922 r. naszkicował Placido de Meester, belgijski benedyktynin, ktory pracował w Rzymie[19]. To właśnie on był jednym z konsultorów, który po dokładnej analizie Typikonu Uniowskiego z 1920 r. zasugerował Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego, aby Studyci przygotowali nowy typikon wyłącznie na podstawie źródeł monastycyzmu wschodniego[20]. Don de Meester był zaprzyjaźniony z Metropolitą Andrzejem i o. Klemensem i konsultował ich w ciągu całej pracy nad Typikonem aż do 1937 r. Ojciec Klemens korzystał również z pomocy jednego z wybitnych znawców Kościołów wschodnich, długoletniego przyjaciela braci Szeptyckich, o. Cyryla Korolevskiego[21].

Prace nad Typikonem zakończono w Przyłbicach 12 lipca 1936 roku. 2 maja 1937 Typikon generalny został jednogłośnie przyjęty przez 32 mnichów uczestniczących w posiedzeniu Rady generalnej Ławry p.w. Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy w Uniowie[22].

Zaledwie kilka fragmentów (43 z 957 artykułów wydrukowano w uniowskim czasopiśmie mniszym Jasna Put’ dla oznajomienia braci z Typikonem[23]. Oryginalny tekst ukraiński przetłumaczył na język francuski jeden z przyjaciół higumena Klemensa – Polak, jaki dobrze znał język ukraiński, ale nie najlepiej, niestety, orientował się w zasadach składni i konstrukcji zdania języka francuskiego. 20 maja 1937 w Rzymie higumen Klemens przedstawił francuskie tłumaczenie Typikonu[24] sekretarzowi Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego kardynałowi Eugène Tisseranowi do zatwierdzenia[25]. Jednak ze względu na fakt, że tłumaczenie Typikonu było niedoskonałe przygotowanie ostatecznej wersji zlecono o. Cyrylowi Korolevskiemu, prokuratorowi monasterów studyckich przy Stolicy Apostolskiej. Niestety, w tym okresie o. Korolevskij był zajęty innymi obowiązkami i zakończył pracę nad Typikonem dopiero w listopadzie 1941 roku[26], odrazu przekazując go do Watykanu na zatwierdzenie[27].

Metropolicie Andrzejowi bardzo zależało na tym, aby Typikon generalny otrzmał aprobatę Stolicy Apostolskiej. W liście do kardynała Tisserana przedstawiającym to dzieło Stolicy Apostolskiej Metropolita wyjaśnia treść i cel Typikonu nazywając go „un manuel de lecture ascétique et monastique”[28]. Lwowski arcybiskup wyraża nadzieję, że to dzieło posłuży rozwojowi monastycyzmu wschodniego. Zaś w liście do o. Cyryla Korolevskiego z 23 lipca 1937 r. mówiąc o Typikonie i przewidując zbliżające się prześladowania stwierdza on, że na takiej bazie, jaką daje Typikon, monastycyzm studycki może zrodzić Kościołowi męczęnników[29]. Metropolita liczył na pomoc o. Cyryla, gdyż ten ciągle przebywając w Rzymie i będąc prokuratorem Studytów mógł na bieżąco śledzić sprawę i to dla tego w korespondencji z nim przypomina o tej bardzo ważnej dla niego sprawie mianowicie – aprobacji Typikonu: „Je sais que vous êtes extrêmement occupé. Mais je sais aussi que vous êtes non seulement un ami de l’Union, mais aussi de notre Église et du monastère studite dont vous êtes le Procureur. C’est la raison qui me permet de vous recommander chaleureusement l’œuvre des Constitutions Studites. C’est une question presque de vie ou de mort pour nous tous. Car si le P. Clément venait à mourir, ou si moi-même je quittais ce monde, nous ne voyons pas de remplaçant pour l’œuvre monastique. Les Constitutions une fois approuvées à Rome au moins d’une manière provisoire deviendraient une force qui par elle-même attirerait des vocations et exciterait des âmes à travailler pour cette œuvre commencée, dans l’esprit de laquelle cette œuvre a été conçue. […] Vous comprenez par là avec quelle angoisse j’attends une décision de Rome”[30]. Z tych słów widać jak bardzo troszczył się o rozwoju monastycyzmu studyckiego wielki Metropolita Andrzej.

Ojciec Cyryl podał poprawiony tekst Typikonu generalnego do Kongragacji w 1941 r., jednocześnie przygotował kilka jego kopii. Przypominał on kardynałowi Tisseranowi o potrzebie jego zatwierdzenia w 1944 r.[31], jednak dokument ten tak i nie doczekał się aprobacji, gdyż w 1944 r. wojska radzieckie wkroczyli do Lwowa, a już w 1946 r. odbył się pseudo-sobór i mnisi Studyci razem z duchowieństwem grecko-katolickim byli zmuszeni przejść do podziemia. Kontakt z Watykanem był prawie niemożliwy.

W okresie panowania władzy radzieckiej skonfiskowano wszystkie archiwa mnichów Studytów, w których znajdował się oryginalny ukraiński tekst. Maszynopis początkowej ukraińskiej wersji tekstu Typikonu generalnego (w pierwszej redakcji) dwa razy pózniej poprawianej i uzupełnianej, odnaleziono dopiero w 2000 roku. Kopia pierwszego brudnopisu znajduje się w Archiwum Ławry Uniowskiej[32], a drugi – w Państwowym Centralnym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie[33]. Uzupełnienia i poprawki w obu wypadkach wnoszono na pierwotnym maszynopisie Typikonu, czyli w obu wypadkach zachowała się pierwsza redakcja Typikonu. Oba te teksty z poprawkami są niezwykle cenne w badaniach dotyczących Typikonu, ponieważ pozwalają na śledzenie procesu powstawania kolejnych artykułów.

Mnisi Studyci, którzy znaleźli się na Zachodzie, posiadając kopię Typikonu generalnego w języku francuskim poprosili w 1952 roku prof. Andzeja Jakowliwa o dokonanie tłumaczenia[34]. Nie wydano go jednak, a zrobiono kilka kopii w maszynopisie, z jakich korzystali mnisi Studyci z monasteru Studion w Grottaferrata we Włoszech i w monasterze w Woodstock w Kanadzie. Jedna z kopii Typikonu generalnego, jaka należała do monasteru Studion w Grottaferrata (z datą 1981 roku)[35] znajduje się w bibliotece Ławry Uniowskiej. Na 217 stronie widnieje zapis, że tłumaczenie z języka francuskiego zostało zrobione w 1952 roku przez prof. Andrzeja Jakowliwa, a na następnej stronie informacja, że przypisy i cytaty[36] do Typikonu również przetłumaczył ten sam profesor.

Gdy w 1963 roku Metropolita Josyf Slipyj został zwolniony z niewoli radzieckiej i osiadł w Rzymie, w bardzo krótkim czasie odnalazł francuski tekst Typikonu generalnego w Archiwum Kongregacji do spraw Kościołów Wschodnich i szybko, bo już w 1964 roku, doprowadził do jego wydania w Typografii Watykańskiej[37]. Publikacja tej pracy wywołała rezonans w kołach zainteresowanych wschodnim monastycyzmem[38].

Dzięki staraniom Patriarchy Josyfa Slipyja do mnichów działających w podziemiu na Ukrainie trafił Typikon generalny wydany w 1964 r. Jeszcze do niedawna panowało przekonanie, że pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku na Ukrainie mnisi Studyci sami dokonali tłumaczenia na język ukraiński[39], ponieważ przygotowano kilkanaście egzemplarzy w języku ukraińskim w maszynopisie[40]. Zatytułowano go Typik mnichów Reguły Studyckiej. Liczył on 957 artykułów, ale nie było tam przypisów. Nawet powierzchowna porównawcza analiza filologiczna ukraińskiej wersji tekstu, jaki zachował się w CPAHL (f. 408, op. 1, spr. 237. Статут монастирів ордену студитів, ark. 1-228) z tekstem Typiku mnichów Reguły Studyckiej pokazuje ich niemal całkowitą identyczność. W ostatnim tekście zrobiono jedynie redakcję językową, czyli poprawiono go zgodnie z zasadami ówczesnej gramatyki języka ukraińskiego. Warto też zauważyć, że redaktor musiał również korzystać z francuskiego tekstu Typikonu z 1964 roku ponieważ w tych miejscach, gdzie istniały różnice między artykułami pierwszej redakcji ukraińskiego tekstu Typikonu i Typikonem w języku francuskim, do artykułów Typikonu zostały wniesione uzupełnienia zgodnie z tekstem z 1964 roku. Wydanie Typikonu w 1996 roku to tekst Typiku mnichów Reguły Studyckiej z dodatkiem 324 przypisów z tłumaczenia na język ukraiński, jakiego dokonał prof. A. Jakowliw w 1952 roku.

Warto wspomnieć, że w pracach kodyfikacyjnych nad wschodnim prawem kanonicznym (zwłaszcza w opracowaniu kanonów poświęconych prawu monastycznemu), jakie miały miejsce w Rzymie (1937-1952) wykorzystano cytaty z Typikonu generalnego [Загального Типікону]. Często jest on cytowany wśród źródeł w Conclusioni e proposte della consulta con sommario pod nazwą Constitutions des Moines Studites czy w skrócie Const. Studit[41]. Także posiadamy świadectwa, iż Typikon był pomocny przy opracowaniu innych typikonów monasterów zarówno katolickich tak i prawosławnych[42].

Typikon generalny jest zbiorem reguł monastycznych bizantyjsko-słowiańskiego monastycyzmu, według których w ciągu wieków wychowywano i zgodnie z którymi żyło tysiące mnichów i mniszek na Wschodzie i które mogą służyć jeszcze niejednemu pokoleniu w naszym Kościele. W 1996 roku Patriarcha Mirosław Iwan Lubaciwskyj dał swoje błogosławieństwo, by Typikon obowiązywał we wszystkich męskich monasterach studyckich z adaptacją do odpowiednich norm współczesnego prawa kanonicznego, zwłaszcza Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich. Adaptowany do współczesnych norm Typikon jest normatywnym dokumentem także i dla żeńskich monasterów Reguły Studyckiej na Ukrainie.

3. Nasze Zwyczaje

Na temat Naszych Zwyczajów posiadamy, niestety, niewiele informacji. Pierwotną wersję mieszczącą osiem rozdziałów ojciec Klemens ułożył prawdopodobnie na początku lat dwudziestych minionego stulecia. Zachował się jej rękopis pod nazwą Nasze Zwyczaje mnisze[43]. Ta wersja została wydana w 2007 roku[44]. Pełniejszy wariant z nazwą Nasze Zwyczaje pojawił się najwcześniej w 1928 roku, kiedy to przyjęto Regulamin o oblatach [Устав про послушників], jaki stanowi część Naszych Zwyczajów[45].

U podstaw powstania tej pracy leży zapewne zamiar ojca Klemensa, by dać początkującym mnichom podręcznik elementarnego mniszego zachowania i kultury. Wydaje się, że jest to zapożyczenie z tradycji benedyktyńskiej. Klasztory benedyktyńskie oprócz Reguły św. Benedykta, wspólnej dla wszystkich klasztorów, posiadają jeszcze osobne konstytucje i normy. Te ostatnie mają nazwę Nasze Zwyczaje. Stąd przypuszczenie, że studyckie Nasze Zwyczaje zostały zebrane przez bł. ojca Klemensa, jaki był dobrze zorientowany w benedyktyńskich tradycjach.

Autor tak wyjaśnia przyczynę powstania tego zbioru: „Wskazówki św. Bazylego, nasze reguły (Konstytucje), i regulamin domowy (Typik) opisują wewnętrzny i zewnętrzny porządek naszego życia monastycznego. W miarę potrzeby dopełnimy je różnymi zwyczajami monastycznymi, które po ich przyjęciu przez tych, do kogo to należy, będą wpisywane do księgi „Naszych Zwyczajów”[46].

W pierwotnym rękopisie mieści się dziewięć rozdziałów z różną ilością artykułów – łącznie jest siedemdziesiąt osiem artykułów. Wersja pełniejsza natomiast posiada szesnaście rozdziałów o łącznej ilości czterystu dziewięćdziesięciu siedmiu artykułów. Ten zbiór obyczajów monastycznych dotyczy celu życia monastycznego, tożsamości monasterów studyckich, wiele uwagi poświęca się kwestii zachowania mnichów w świątyni, w celi, w pracy, podczas posiłków, w szpitalu monasteru i poza monasterem. Osobne rozdziały poświęcono zagadnieniu milczenia, ciszy, kultury rozmowy między sobą oraz ze świeckimi, zasadom higieny i oszczędności. Znajdziemy też rozdziały dotyczyce sposobu spowiedzi mnicha, spraw sumienia, ślubów mniszych, modlitwy za zmarłych ojców i braci. Nasze Zwyczaje stanowią nie tylko dobry katechizm dla początkujących mnichów, ale mogą być niezłym podręcznikiem życia chrześcijańskiego dla każdego wierzącego.

4. Listy o. Klemensa do mnichów

Bł. męcz. Klemens często zwracał się do mnichów ze swoimi katechezami-pouczeniami. Nie wszystkie jednakże zostały zapisane i do naszych czasów zachowała się tylko niewielka część z nich[47]. Nauki dotyczą różnych aspektów życia monastycznego. Główne zadanie tych listów – pomóc Studytom doskonalącym się w życiu duchowym zrealizować główny cel – zbawienie. Mimo, że minął już długi okres czasu, od kiedy o. Klemens wygłaszał nauki czy zwracał się do mnichów w listach[48], ideał życia mniszego, jaki w nich prezentuje nie tylko się nie zmienił, ale wydaje się jak nigdy aktualny dla młodego pokolenia mnichów. Przede wszystkim, z perspektywy można ocenić owoce, jakie przyniosły słowa bł. męcz. Klemensa w duszach ojców i braci, którzy go słuchali i czytali. Ci mnisi to późniejsi wyznawcy wiary, jacy przetrwali czas prześladowań, więzienia, zesłania i jacy przekazali następnym pokoleniom dziedzictwo życia monastycznego. Jest to największy owoc pracy bł. męcz. Klemensa. Stąd jednym z najbardziej przejmujących pism jest list zatytułowany Ostatnie słowo [Посліднє слово], datowany 13 czerwca 1940[49]. Przewidując swoje aresztowanie o. Klemens zostawia mnichom jakby swój testament, w którym oznacza główne zadania na przyszłość, gdy zakończą się prześladowania.

Szczególnie cenny dla zrozumienia istoty życia mniszego jest list z 1937 roku, w jakim studycki higumen analizuje główne elementy życia we wspólnocie. Inne listy poświęca zagadnieniu ślubów: ubóstwa, posłuszeństwa[50] i czystości[51]. Ojciec Klemens pisze prosto, tekst jest zrozumiały nie tylko dla każdego mnicha, ale i dla świeckiego.

5. Artykuły, konferencje i wystąpienia

Szczególnie cenne są prace naukowe bł. Klemensa, które swego czasu były publikowane w czasopismach takich jak Niwa[52] i Bohosłowija.[53] Wśród prac higumena z Uniowa są jednak i pisma dotąd jeszcze nie wydawane, jak na przykład O Triodi[54]. Ojciec Klemens był członkiem Komisji Liturgicznej Archidiecezji Lwowskiej, jaka pracowała nad rewizją ksiąg liturgicznych. Stąd właśnie i liturgiczne zagadnienia, jakim poświęcone jest jego dzieło O Triodi.

W 1924 roku na zebraniu duchowieństwa higumen Klemens wygłosił referat O znaczeniu św. Josafata w naszej historii kościelnej, w dniu dzisiejszym i dla przyszłości[55], gdzie wszechstronnie analizuje postać tego Świętego.

Poznawczo-historyczny charakter nosi także artykuł Metropolita Andrzej Szeptycki i odrodzenie wschodniej tradycji monastycznej, wydrukowany w czasopiśmie Bohosłowija w 1926 roku. Jest on poświęcony historii odrodzenia monasterów studyckich przez Metropolitę Andrzeja[56]. Artykuł posiada szczególne znaczenie dla badań przyczyn odrodzenia dawnego monastycyzmu słowiańskiego w Galicji na początku XX wieku. Warto jeszcze raz podkreślić zrozumiały, przystępny język, charakterystyczny i dla tego opracowania.

Jednym z ważniejszych przemówień było jego wystąpienie programowe w 1939 roku w roli przewodniczącego Ukraińskiego Katolickiego Instytutu Pojednania Kościoła im. Metropolity Ruckiego zatytułowane Za jedność Kościoła, w którym nakreślił cel Instytutu[57].

Są przypuszczenia, że bł. Klemens publikował artykuły w zagranicznych czasopismach teologicznych pod pseudonimem, jakiego nikt nie znał[58]. Jest to jednak tylko przypuszczenie, ponieważ był on człowiekiem bardzo zajętym, zwłaszcza pomagał Metropolicie Andrzejowi, stąd niewiele czasu pozostawało na badania naukowe. Jednak jeden z artykułów w czasopismie Oriens z 1934 roku podpisany pseudonimem Klim. sugeruje, że jej autorem mógł być ojciec Klemens[59]. Autor przybliża w nim polskim czytelnikom proces odrodzenia monastycyzmu studyckiego przez Metropolitę Andrzeja.

6. Monastyczne rozporządzenia i dokumenty

Swoistą wartość dla współczesnego monastycyzmu będą miały również rozporządzenia i dokumenty monastyczne pióra o. Klemensa – rzucają one światło na jego pracę odnośnie organizacji życia codziennego, zwłaszcza w monasterze studyckim św. Josafata, jaki mieścił się przy ulicy Piotra Skargi 2a (dzisiaj ulica E.Ozarkiewicza) niedaleko katedry św. Jura. Mieszkali tu przede wszystkim ci mnisi, którzy zdobywali wykształcenie teologiczne w Seminarium Duchownym we Lwowie albo Lwowskiej Akademii Teologicznej. Studion – tak nazywano ten monaster – był swoistym centrum naukowym Studytów. Mieściła się tam słynna biblioteka wzbogacana o cenne dzieła dzięki wsparciu Metropolity Andrzeja, który nigdy nie szczędził funduszy na jej rozwój[60]. Higumen Klemens gorliwie dbał o odpowiedni stan biblioteki, o czym świadczą rozporządzenia dotyczące jej uporządkowania i utrzymania[61]. Dbał on o to, by każdy dzień mnicha był odpowiednio uporządkowany i by modlitwa następowała na przemian z pracą. W dużym stopniu zależało to od prawidłowej organizacji porządku dnia, w jakim najwięcej uwagi poświęcono modlitwie[62]. Ciekawe są także wskazówki, jakie bł. męcz. Klemens przygotował dla mnichów studiujących w Seminarium lub w Akademii. Poświęcił on im osobny dokument zatytułowany Regulamin dla braci-mnichów, studentów małoseminaryjnego kursu w “Studionie”[63].

7. Zakończenie

Jeszcze w 1955 roku hieromnich Marko napisał, że „doskonałym wzorem do naśladowania w praktykowaniu cnót chrześcijańskich był dla Studytów ojciec higumen Klemens, prawa ręka swego brata, Metropolity Andrzeja”[64]. Przykład ofiarnego mnicha i ascety, jakim był bł. męcz. Klemens, pociąga i obecnie setki chłopców i dziewcząt na Ukrainie. Był on i pozostaje nadal fundamentalną postacią określającą tożsamość współczesnych Studytów. Młode powołania, jakie monastycyzm studycki otrzymał po legalizacji Ukraińskiego Kościoła Grecko-Katolickiego, formowały się i formują mając przed sobą wzorzec życia mniszego ojca Klemensa. Wydaje się, że on wciąż każdego dnia, modli się i pracuje z nami, wskazując wszystkim drogę do zbawienia.

o. Teodor (Taras Martynyuk)
Ławra p.w. Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy w Uniowie

[1] Na temat życia i działalności bł. męcz. Klemensa zob.: Я. К. Шептицький, Отець Климентій Шептицький. Життєпис на підставі архівних матеріалів родини Шептицьких, Lwów 1996; Н. Пікулик, Л. Сеник, Климентій Шептицький – Слуга Божий, Lwów 1997; ієрм. Теодор (Тарас Мартинюк), «Життя, мученича смерть і слава мучеництва блаженного священномученика Климентія (Шептицького)» (w języku angielskim), w:CONGREGATIO DE CAUSIS SANCTORUM, Leopolitana Ucrainorum et aliarum Beatificationis seu Declarationis Martyrii Servorum Dei Nicolai Charnetskyj Episcopi e Congregatione Ss.mi Redemptoris et XXV sociorum in odium Fidei, uti fertur, interfectorum. Positio super martyrio, vol. II, [Romae 2001], ss. 920-935; Архимандрит Климентій (Шептицький). Тематичний збірник Святопокровського жіночого монастиря Студійського Уставу, wyd. 6 [bez daty] і wyd. 9 [bez daty]; С. Гуркіна, «Архімандрит Климентій Шептицький: маловивчені сторінки життя 1944–1947 рр.», w: Сторінки воєнної історії України, ред. О. Є. Лисенко, НАН України. Інститут історії України, wyd. 14, Kijów 2011, ss. 203-215; В. Чорнописька, Релігійна та громадська діяльність блаженного преподобномученика Климентія (Шептицького) (1869 – 1951 рр.), Lwów 2014.

[2] Mnisi Ławry Uniowskiej przygotowali do druku opera omnia bł. męcz. Klemensa (Szeptyckiego), ktore ukażą się w najbliższym czasie.

[3] Główny dokument normatywny ukraińskiego monastycyzmu studyckiego posiada różne nazwy. W pierwszej, mało znanej, redakcji w języku ukraińskim z 1936 r. niema tytułu. W publikacjach Ясної Путі używa się nazwy Reguła [Устав]. Maszynopis przygotowany przez mnichów w latach 70-ch ubiegłego wieku zatytułowano Typik mnichów Reguły Studyckiej [Типік монахів Студійського Уставу]. Natomiast tekst, jaki o. Cyryl Korolevskij podał dla aprobacji do Kongregacji do spraw Kościoła Wschodniego w 1941 r. otrzymał nazwę Typikon generalny monasterów Reguły Studyckiej [Загальний Типікон монастирів Студійського Уставу]. Dla odróżnienia tego dokumentu od innych typikonów dalej w tekście będziemy posługiwać się nazwą Typikon generalny.

[4] Zob. Т. Мартинюк, «Митрополит Андрей і блаженний Климентій Шептицькі як законодавці відродженого студійського чернецтва», w: Типікони. Історично-канонічні джерела Студійського чернецтва в Україні, t. 1,Lwów 2007, ss. 7-35 (dalej używamy skrótu – Типікони).

[5] Центральний державний історичний архів України у Львові [Сentralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie – dalej CPAHU], fond 358, opis 2, sprawa 11. Правила і конституція Скнилівської студитської лаври св. Антонія Печерського, укладені Шептицьким А. Pierwsze wydanie tego Typikonu pojawiło się w 1910 r.: Типиконъ Студитської Лаври св. Антонія Печерського, Zółkiew 1910; przedrukowany przez М. Маrusyna w Rzymie w 1995 r., w: Монaший устав св. Теодора Студита на Україні, (Праці Греко-Католицької Богословської Академії 82), Rzym 1995, ss. 69-86 (bez wstępu) oraz przez Постуляційний центр монастирів Студійського Уставу w 2007 р., w: Типікони. Історично-канонічні джерела Студійського чернецтва в Україні, t. 1, Lwów 2007, ss. 39-59. Autorem tego Typikonu jest Metropolita Andrzej Szeptycki. 24 listopada 1906 р. Metropolita wydał dekret potwierdzający fakt konsakracji Ławry św. Antoniego Pieczerskiego. Zaś Typikon przygotował rok wcześniej i podpisał w dniu św. męcz. Dymitra (czyli 8 listopada) 1905 r. Ten Typikon został zaaprobowany przez biskupów Metropolii Galickiej na posiedzeniu Konferencji episkopatu Galickiego 12 listopada (30 października według kalendarza juliańskiego) 1906 r. Oprócz Metropolity swoje podpisy pod nim postawili J. Eks. Konstantyn Czechowycz, biskup Przemyski, J. Eks. Hryhorij Chomyszyn, biskup Stanisławowski. Zob. Конференції Архиєреїв Української Греко-Католицької Церкви (1902-1937), pod red. A. Krawczuka, Lwów 1997, s. 18. W wydaniu z 1910 r. do Typikonu dodano Konstytucje Studyckie [Конституциі Студитскі]oraz Pokuty monastyczne [Покуты монастырскі]. Pierwsza praca to część Reguły monasteru Studiosa w Konstantynopolu, jaka została skomponowany już po śmierci św. Teodora Studyty czyli po 826 roku. Tłumaczenie z greckiego tekstu prawdopodobnie zrobił Metropolita osobiście. Włączono je do wydania, być może, jako lekturę pouczającą dla mnichów. Pokuty monastyczne też przypysywane są św. Teodorowi Studycie (Poenae communes et Quotidianae poenae), jednak zdecydowanie należą one do późniejszej epoki. Metropolita opublikował siedemdziesiąt pięć pokut. Natomiast sam Typikon składa się ze Wstępu i 186 artykułów. Metropolita pragnie przedstawićistotę monastycyzmu. Dwa fundamenty, na jakich należy budować życie mnisze to Ewangelia i Święci Ojcowie. Na końcu Metropolita argumentuje potrzebę Typikonu: ma on pomóc w harmonijnej organizacji i funkcjonowaniu wspólnoty monastycznej; reguluje główne wytyczne życia mniszego: modlitwę i pracę, aby każdy mnich mógł osiągnąć cel swego duchowego zmagania. Ten Typikon był obowiązujący nie tylko dla mnichów Ławry w Skniłowie, ale i dwu innych monasterów, jakie niedługo potem powstały: w Kamenyci w Bosnii, gdzie w 1908 roku Metropolita wysłał mnichów ze Skniłowa oraz we Lwowie przy ul. Piotra Skargi niedaleko katedry św. Jura (od 1909 r.). Przygotowując Typikon Świętojurski Pasterz starał się jak najdokłaniej przekazać ducha życia monastycznego, jakie kwitło w studyckim monasterze wKonstantynopoluw VIII-ІХ wieku i zostało przeszczepione na Ruś przez św. Teodozjusza Pieczerskiego w połowie ХІ w. Zob. О. Воляньский, «Змаганє до злуки Церков: Рускі Студити», Нива 6 (1909), ss. 194-196; О. Воляньский, «Устав Скнилівської Лаври св. Антонїя Печерского», Нива 6 (1909), s. 225-229; Н. Садовський, Про чернече житє в Студитській Лаврі в Скнилові, Lwów 1909; C. Korolevskij, Métropolite André Szeptyckyj, Rome 1964, ss. 269-270. Na uwagę zasługuje analiza zródełTypikonu ze Skniłowa współczesnego francuskiego badacza O. Delouis: «Théodore Stoudite, figure de l’Union des Eglises? Autour de la renaissance d’un monachisme stoudite en Galicie (Ukraine) au XXe s.», w: Héritages de Byzance en Europe du Sud-Est à l’époque moderne et contemporaine, éd. O. Delouis, A. Couderc, P. Guran, Athènes 2013, ss. 470-472.

[6] Rękopis Typikonu Uniowskiego z1920 r. opisuje dr. Bohdan Kazymyra w artykule «Успіхи і труднощі у великому замірі (Два пляни митр. А. Шептицького в справі українського поселення в Канаді та оснування Студитів)», Богословія 33 (1969), s. 46. Ten Typikon razem z innymi dokumentamibrat Julian przywiózł do Kanady w lutym 1926 roku – Zob. Tamże, s. 46, przypis 13. Kopia tego rękopisu znajduje się w Archiwum Ławry Uniowskiej p.w. Zaśnięcia Najświętszej Bogurodzicy. Po raz pierwszy ten Typikon został wydany w wydawnictwie «Swiczado», Lwów2007 р., seria Типікони, ss. 73-110. Warto zauważyć, że nowy Typikon został nazwany Statuty [Konstytucje, Установи] dlatego, że dokument normatywny regulujący dyscyplinę i życie każdego zakonu lub zgromadzenia w Kościele łacińskim nazywa się właśnie konstytucjami. Jednakże ustawodawcy studyccy stosowali i inne terminy dla określenia tych Statutów, zwłaszcza we Wstępie użyto terminu Ustaw Uniowski. W tym samym Wstępie prawodawca wykorzystuje takie terminy jak typik, ustawy. Spotykamy też termin typikon, a w liście do mnichów Ławry Uniowskiej z 4 listopada 1924 Metropolita nazywa Statuty “typikonem” i tylko raz w nawiasie dodaje słowo konstytucje. Na określenie Statutów (Konstytucji) dalej używać będziemy terminu Typikon Uniowski. Termin typikon najlepiej odpowiada tradycji monastycznej i był wykorzystany przez Metropolitę Andrzeja na określenie reguł monastycznych dla pierwszego monasteru w Sknyłowie.

[7] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali, Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, Prot. 635/54, ark. 5-26.

[8] Spalony monaster w Skniłowie mnisi odbudowali po powrocie z wojny i niewoli, ale na końcu 1918 r. Ławra Skniłowska znowu uległa zniszczeniu wskutek wojny polsko-ukraińskiej. Zob. о. Никифор, «Спомин про Скнилів», Ясна Путь 2 (1936), cz. 7-8, s. 19.

[9] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali, Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (I), doc. 3. Lettera di A. Szeptyckyj ad Eminentissimis Cardinales rebus Ecclesiae Orientalis praepositis, Romae, 6.11.1921., ark. 1-3.

[10] Aprobacja konstytucji zakonnych przez Stolicę Apostolską przebiegała w trzy etapy. Pierwszy to – dekret pochwalny, jaki polegał na udzieleniu błogosławieństwa dla rozpoczętej pracy i zachęcenie do dalszego udoskonalenia przedstawionego typikonu czy konstytucji. Drugi etap polegał na aprobacji Stolicy Apostolskiej na określony, próbny, termin, zazwyczaj siedem lat. Ostatni etap to definitywna aprobacja. Zob. C. Korolevskij, Métropolite André Szeptyckyj, s. 271.

[11] Por. C. Korolevskij, Kniga bytija moego (Le livre de ma vie): mémoires autobiographiques. Texte établi, édité et annoté par G. M. Croce, Cité du Vatican 2007, t. 3, doc. 69, s. 203; doc. 79, s. 226; doc. 88, s. 245; doc. 91, s. 257; doc. 95, s. 271.

[12] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali, Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (I), dok. 12. Lettera del Cardinale G. Tacci al Metropolita A. Szeptyckyj, Roma, maggio 1923, ark. 1-2. Tłumaczenie ukraińskie w: Типікони, ss. 129-130. Por. także: Sacra Congregazione Orientale, Statistica con cenni storici della gerarchia e dei fedeli di rito orientale, Tipografia Poliglotta Vaticana 1932, ss. 356-357.

[13] Типікони, s. 129.

[14] Типікони, s. 129.

[15] Por. Архів Святоуспенської Унівської Лаври, Fr. Clément supérieur des moines Studites rend compte à S. Exc. Le Visitateur Apostolique p. Jean Genocchi de l’état actuel de la famille monastique confié à ses soins, Léopol, 19.03.1923, ark. 7-8; К. Шептицький, Митрополит Андерей і обновлення східньої чернечої традиції, Богословія 4 (1926), kn.1–4, s. 163; C. Korolevskij, “La mission de l’Ordre Bénédictin dans l’apostolat gréco-slave“, Stoudion 1 (1923-1924), n. 4, ss. 97-122; Tenże, Métropolite André Szeptyckyj, Rome 1964, ss. 272-274.

[16] Типікони, ss. 133-136.

[17] Por. C. Korolevskij, Métropolite André Szeptyckyj, s. 272.

[18] Wzmianki o Typikonie Uniowskim (1920 roku) można odnaleźć w artykule: J. Višoševič, “De Disciplina Monastica apud Catholicos ritus graeco-slavici”, Commentarium pro Religiosis 8 (1927), ss. 210-222.

[19] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali,Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (I), dok. 9a. P. de Meester, O.S.B., Relazione sulle “Constitutiones Congregationis Studitanae”, ss. 67-74.

[20] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali,Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (I), dok. 9a. P. de Meester, O.S.B., Relazione sulle “Constitutiones Congregationis Studitanae”, s. 1.

[21] Cfr. C. Korolevskij, Kniga bytija moego, t. 5, doc. 524, ss. 1681-1682.

[22] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali,Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (II), dok. 3. Textuelle de la seance du Conseil Général de la Sviato-Uspenska Lavra Studijskaho Ustava (1-2 mais 1937), Rome, 19.05.1937.

[23] Ясна Путь 5-6 (1938), ss. 19-21; 7-9 (1938), ss. 28-29; 10-11 (1938), ss. 12-13; 12 (1938), ss. 12-13; 1-3 (1939), ss. 37-40.

[24] Archiwum monasteru Studion w Grottaferrata [Архів монастиря Студіон у Гроттаферрата], Typique général, 1937 r., francuski tekst, jaki o. Klemens przywiózł do Rzymu (bez korekty).

[25] Ігумен Климентій, До всіх чесних іноків і моїх найдорожчих отців і братів, що по студійському уставові живуть в Уневі та по інших наших домах, Przyłbice, 2 sierpnia 1937 r., w: Архимандрит Климентій (Шептицький). Тематичний збірник Святопокровського жіночого монастиря Студійського Уставу, wyd. 6,, s. 25. Pod datą 21 maja 1937 r. w Kongregacji zarejestrowano także list towarzyszący higumena Klemensa dotyczący przedstawienia Typikonu: Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali, Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (II), doc. 4. Lettre de C. Szeptyckyj au Cardinal E. Tisserant, Rome, 19.05.1937, ark. 1-2.

[26] Archiwum monasteru Studion w Grottaferrata [Архів монастиря Студіон у Гроттаферрата], Typique général, novembre 1941, francuski tekst poprawiony przez o. C. Коrolevskiego. Jedna z kopii znajduje się w bibliotece monasteru św. Nila w Grottaferrata: Typique général des monastères de la règle studite, Rome 1941 [dattiloscritto, biblioteca del Monastero Esarchico di Santa Maria di Grottaferrata].

[27] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali,Ruteni, Monaci Studiti, Edizione del Tipico del Metropolita Szeptyckyj, fasc. 139/59, doc. 1. Lettera di C. Korolevskij alla Congreg. per la Chiesa Orient., Roma 20/10/1940, s. 8; C. Korolevskij, Métropolite André Szeptyckyj, ss. 274-275.

[28] Archivio della Congregazione per le Chiese Orientali, Ruteni, Monaci Studiti, Costituzioni, fasc. 635/54 (II), doc. 2. Lettre de A. Szeptyckyj aux Membres de la Ste Congrégation Orientale, Léopol, 4.05.1937, ark. 1v.

[29] C. Korolevskij, Kniga bytija moego, t. 5, doc. 555, s. 1800.

[30] C. Korolevskij, Kniga bytija moego, t. 5, doc. 573, s. 1859.

[31] C. Korolevskij, Kniga bytija moego, t. 5, doc. 612, s. 1970.

[32] Nie wiadomo, gdzie znajduje się oryginał.

[33] CPAHU, fond 408, opis 1, sprawa 237. Статут монастирів ордену студитів, ark. 1-228. [34] А. І. Jakowliw (1872-1955) – znany ukraiński historyk, prawnik i dyplomata. Był organizatorem Ukraińskiego Towarzystwa Adwokatów w Kijowie w 1917 roku oraz jednym z założycieli Ukraińskiego Towarzystwa Prawniczego. W 1918 roku został mianowany ambasadorem Ukraińskiej Republiki Ludowej w Austro-Węgrzech. W 1919 roku stanął na czele misji dyplomatycznj Ukraińskiej Republiki Ludowej w Holandii i Belgii. Od tego czasu do 1952 roku mieszkał w Europie Zachodniej, później w Nowym Jorku, gdzie umarł. Był członkiem Centrum Państwowego Ukraińskiej Republiki Ludowej na uchodźstwie, pełnił funkcję ministra sprawiedliwości i w latach 1944-45 stanął na czele rządu Ukraińskiej Republiki Ludowej na uchodźstwie. Był członkiem Ukraińskiego Komitetu Akademickiego, Ukraińskiego Towarzystwa Ligi Narodów, Ukraińskiego Towarzystwa Historyczno-Archeologicznego, Ukraińskiego Towarzystwa Prawniczego w Czechach, Ukraińskiego Stowarzyszenia Naukowego w Pradze. Wykładał prawo na kilku uczelniach w Europie – Т. Маньгора, «Становлення А. І. Яковліва як юриста та історика права», Часопис Київського університету права, 2010/1, ss. 67-72.

[35] Prawdopodobnie jest to data oprawy Typikonu.

[36] W tym Typikonie znajduje się 325 przypisów i cytatów!

[37] Typicon-Типікон, (Publicationes scientificae et litterariae «Studion» monasteriorum Studitarum N. I-II), Romae 1964.

[38] Zob. recenzję Typikonu znanego francuzkiego historyka Kościoła R. Janin’a w: Revue des Etudes Byzantines 23 (1965), ss. 314-316.

[39] Zob. єрм. Севастян (Дмитрух), «Передмова», w: Типікон, Lwów 1996, s. 7.

[40] Nasi mnisi w podziemiu dokonali tytanicznego dzieła, o ile wydrukowany na maszynie do pisania Typikon składał się z dwu tomów o łącznej objętości 494 stron.

[41] Codificazione Canonica Orientale, Schema dei canoni 487-725 (C.I.C) “De Religiosis“ et “De Laicis”. Ottava Plenaria, Conclusioni e proposte della consulta con sommario, Tipografia Poliglotta Vaticana 1939, ss. 15, 32, 40, 56-59, 60, 64-65, 72, 94, 129-130, itd.

[42] Студити ідуть вперед, pod red. E. Wolinski i W. McCully, Toronto 1985, s. 17; Typicon of the Laura Netofa, http://telebureau.tripod.com/Lavra-Netofa/typicon.pdf [10.12.2014].

[43] O rękopisie Наших монаших звичаїв mówi dr Bohdan Kazymyra we wspomnianym wcześniej artykule «Успіхи і труднощі у великому замірі», Богословія 33 (1969), s. 47. Наші монаші звичаї razem z innymi dokumentami brat Julian przywiózł do Kanady w lutym 1926 r. – Zob. tamże, s. 46, przyp. 13. Kopia tego rękopisu znajduje się w Archiwum Ławry Uniowskiej.

[44] Типікони, ss. 113-125.

[45] Наші звичаї wydano po raz pierwszy w wydawnictwie «Swiczado», Lwów 1992.

[46] Типікони, s. 113.

[47] Część z nich znajduje się w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie. Większość listów wydano w czasopiśmie uniowskich Studytów Ясна Путь w latach 1936-1939.

[48] Znane nam listy i nauki bł. Klemensa do mnichów pochodzą z lat 1931 – 1945.

[49] Архимандрит Климентій (Шептицький). Тематичний збірник Святопокровського жіночого монастиря Студійського Уставу, wyd. 6, ss. 49-52.

[50] Архимандрит Климентій (Шептицький). Тематичний збірник Святопокровського жіночого монастиря Студійського Уставу, wyd. 6, ss. 30-40.

[51] Ясна Путь 2 (1936), № 5, ss. 1-5.

[52] Нива – lwowskie czasopismo ukraińskich księży greko-katolickich wydawane w latach 1904-1939 (oprócz 1915 і 1919).

[53] Czasopismo Богословія zostało założone w 1926 roku przez Ukraińskie Naukowe Towarzystwo Teologiczne, akie powstało przy Lwowskim Seminarium Duchownym w 1923 roku i stawiało przed sobą zadanie rozwoju ukraińskiej teologii poprzez wykłady, konferencje i naukowe publikacje.

[54] CPAHU, fond 201, opis 4, sprawa 3919. О Тріоди.

[55] Нива 19 (1924), № 9, ss. 294–300; № 10–11, ss. 327–330.

[56] Богословія 4 (1926), kn.1–4, ss. 150–163.

[57] Мета (1934), cz. 25, s. 2.

[58] Ієромонах Марко, «Переємники прадідної традиції», w: О. А. М. Амман – ієромонах Марко, Ченці Студитського Устава, Едмонтон, Альберта 1955, s. 30.

[59] Klim., «Zakon Studytów», Oriens 2 (1934), z. 2, ss. 47 – 50.

[60] М. О. Кривенко, «Книгозбірня “Студіону” (1909–1940) w archiwum Lwowskiej Narodowej Biblioteki Naukowej Ukrainy im. W. Stefanyka: wydanie ХІХ – pierwsza połowa ХХ w.», w: Рукописна та книжкова спадщина України, Kijów 2009, wyd. 13, ss. 156-172.

[61] CPAHU, fond 577, opis 1, sprawa 5. Тимчасовий правильник бібліотеки Студіону, ss. 1–2.

[62] CPAHU, fond 577, opis 1, sprawa 3. Богослуження в молитовні «Студіону», ss. 1–2.

[63] CPAHU, fond 525, opis 1, sprawa 31, ss. 1–16.

[64] «Переємники прадідної традиції», s. 30.